AdminNgày 28/12/2016, Tổng thống Mỹ khi ấy là Barack Obama đã công nhận Đài tưởng niệm Bears Ears của bang Utah là di tích quốc gia. Bears Ears là một cảnh quan thiêng liêng của 5 bộ lạc: Ute Mountain Ute, Uintah Ouray Ute, Navajo, Hopi, và Zuni. Nhưng chưa đầy một năm sau, Tổng thống Donald Trump đã ra lệnh giảm 85% diện tích vùng đất được bảo vệ.
Lần đầu tiên trong lịch sử, các bộ lạc người Mỹ bản địa kêu gọi một tổng thống Hoa Kỳ bảo vệ vùng đất tổ tiên theo Đạo luật Antiquities. Việc giảm các đài tưởng niệm hiện đang là thử thách tại tòa án. Với một số người, cuộc đấu tranh bảo vệ di tích quốc gia của họ lấy cảm hứng từ một loại củ rất đỗi quen thuộc: khoai tây.
Cynthia Wilson – Giám đốc Chương trình Thực phẩm Truyền thống của Utah Diné Bikéyah, một tổ chức phi lợi nhuận do người Mỹ bản địa đứng đầu – nói rằng khoai tây cổ xưa là một bằng chứng lý do vì sao đài tưởng niệm “lỗ tai gấu” cần được bảo vệ.
Khoai tây cổ xưa ở đây là Solanum jamesii, còn được gọi là Four Corners. Có nguồn gốc từ Bắc Mỹ và được tìm thấy nhiều ở vùng Four Corners ở Arizona và New Mexico, sự tồn tại của nó ở bang Utah chưa từng được biết đến trước đó. Nhưng vào năm 2010, Lisbeth Louderback, giáo sư nhân chủng học và người phụ trách khảo cổ học tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Utah, đã bắt đầu phân tích các công cụ bằng đá được phục hồi từ một địa điểm cổ xưa gần Escalante, Utah. Trên đó, cô tìm thấy tàn dư thực vật giống như tinh bột khoai tây.
Người ta biết rằng người bản địa cổ đại ở Bắc Mỹ đã trồng ngô, đậu và bí. Nhưng việc tìm thấy bằng chứng về việc tiêu thụ khoai tây ở Bắc Mỹ, từ rất lâu trước khi chúng được thuần hóa ở Andes mà chúng ta biết ngày nay, đã gây bất ngờ. Khoai tây mà thế giới quen thuộc nhất ngày nay là Solanum tuberosum, có nguồn gốc từ một loại khoai tây hoang dã được thuần hóa ở Nam Mỹ khoảng 7.000 đến 10.000 năm trước.
Năm 2013, nhà thực vật học Bruce Pavlik đã khảo sát hệ thực vật xung quanh các cấu trúc cổ xưa tương tự. Ở đó, Pavlik tìm thấy một cây Solanum jamesii hoang dã mọc trong phạm vi 100m của khu vực, với các đặc điểm vi mô tương tự như thứ mà Louderback đã tìm thấy.
Đây là lần đầu tiên các nhà khoa học xác định khoai tây Four Corners vẫn đang phát triển tại một địa điểm cổ xưa. Kể từ đó, nó đã được tìm thấy mọc ở các khu vực bị cô lập ở phía nam Utah, nhưng chỉ các địa điểm bản địa liền kề, cho thấy rằng người cổ đại đã trồng và vận chuyển loại khoai tây nhỏ, lốm đốm khắp phía tây nam. Nó có thể là ví dụ đầu tiên của một loài thực vật được thuần hóa ở miền tây nước Mỹ.
Đó là một phát hiện đáng kinh ngạc. Pavlik đã thu thập các mẫu trong vùng và bắt đầu nhân giống chúng tại Red Butte Garden. Ông muốn trồng khoai tây với sự tôn trọng văn hóa bản địa. Vì vậy, ông đã mời 4 thành viên bộ lạc vùng Four Corners tham gia. “Thực tế, đó là khoai tây của họ”, Pavlik nói.
Louderback và Pavlik đã tiếp cận Wilson vào năm 2015 để được giúp đỡ, tìm hiểu làm thế nào những củ khoai tây này có sống trên vùng đất tổ tiên họ. Qua đó, họ đã học được rằng những người lớn tuổi bản địa vẫn còn nhớ khoai tây Four Corners. Một số người vẫn trồng hoặc thu hoạch khắp cao nguyên Colorado, bao gồm cả vùng Bears Ears.
Bản thân Wilson sinh ra và lớn lên trong cộng đồng người Diné (hay Navajo), cư ngụ ở thung lũng Monument, bang Utah. Ông của cô là thầy thuốc nổi tiếng, người đã dạy cô tầm quan trọng của truyền thống ẩm thực bản địa. Cô nói rằng tỷ lệ mắc bệnh tiểu đường, bệnh tim mạch và thậm chí ung thư tại địa phương cao chủ yếu liên quan đến việc mất kiến thức về thực phẩm truyền thống và các vấn đề môi trường, chẳng hạn như mỏ uranium bị bỏ hoang và suy thoái cảnh quan.
Wilson lần đầu tiên tham gia với Utah Diné Bikéyah khi đang ủng hộ bảo vệ Đài tưởng niệm quốc gia Bears Ears. Khu vực này là nơi cư ngụ của các vách đá, nghệ thuật trên đá và các khu chôn cất. Là vùng đất của các cây thuốc và nơi cư ngụ, săn bắn cho những người bản địa ngày nay.
Không có sự bảo vệ đầy đủ, các địa điểm linh thiêng và thực phẩm tổ tiên, bao gồm khoai tây Four Corners, vẫn sẽ bị đe dọa từ thăm dò dầu khí, khai thác khoáng sản và các hoạt động phát triển khác.
Mục tiêu của Chương trình Thực phẩm truyền thống của Utah Diné Bikéyah là khôi phục, củng cố và tôn vinh văn hóa ẩm thực của người Mỹ bản địa. “Khôi phục hệ thống ẩm thực truyền thống địa phương giúp các bộ lạc chữa lành vết thương trong quá khứ và tôn trọng tài sản trí tuệ của chúng tôi bằng cách cho phép chúng tôi lãnh đạo công cuộc phục hưng văn hóa mảnh đất của mình”, Wilson nói.
Năm 2018, chương trình Thực phẩm truyền thống đã quảng cáo trên khắp khu vực Four Corners để tìm những người nông dân bản địa quan tâm đến việc trồng khoai tây cổ đại.
7 nông dân bản địa, đại diện cho cả truyền thống của người Pueblo và Diné, đã đến Red Butte Garden vào mùa xuân năm 2019 để thảo luận về khoai tây với các nhà nghiên cứu. Nông dân sau đó trở lại vào mùa thu để giúp thu hoạch. Mỗi nông dân về nhà với một bao củ khoai tây để bắt đầu trồng trọt vào năm 2020.
Theo Wilson, họ đã kết hợp các phương pháp canh tác truyền thống, , sử dụng kiến thức truyền thống của người bản địa. Dự án cũng được nhận tài trợ từ Quỹ Nông nghiệp Hoa Kỳ Bản địa cho nhu cầu tưới tiêu và canh tác.
Đối với Pavlik và các nhà nghiên cứu, làm việc với khoai tây Four Corners từng là một dự án trong mơ. Pavlik đã thực hiện rất nhiều dự án trong sự nghiệp của mình, nhưng không cái nào giống thế này. Vụ thu hoạch mùa thu năm ngoái đã đến các nhà hàng địa phương vùng Bears Ears và Escalante, tạo ra một thị trường tương lai cho nông dân bản địa.
Wilson nói rằng khoai tây Four Corners có vị rất giống với khoai tây trắng đã được thuần hóa, nhưng có thêm chút hương vị đất. Nó cũng ngậy hơn, hàm lượng protein gấp ba lần và lượng canxi và sắt gấp đôi khoai tây đỏ hữu cơ.
Khoai tây Four Corners không chỉ thơm ngon. Nó còn “mạnh mẽ, kiên cường”, Wilson nói, như cộng đồng người Mỹ bản địa vậy.
“Người Mỹ bản địa vẫn còn ở đây. Chúng tôi nắm lấy các giá trị của kiến thức truyền thống kết hợp với khoa học hiện đại. Mặc dù khoai tây Four Corners có thể nhỏ, nhưng nó chỉ là khởi đầu cho những gì tôn trọng truyền thống bản địa có thể mang lại, cả về sự hiểu biết khoa học và sự quản lý các vùng đất công cộng.”
Nguồn: du lịch Việt Nam
